Trong số 54 dân tộc cùng sống trên đất nước hình chữ S, ngoài cộng đồng người Kinh, người Dao cũng chiếm một tỷ lệ đáng kể và sinh sống chủ yếu tại các tỉnh miền núi phía Bắc. Đến ngày nay, người Dao đã thành công trong việc bảo tồn và phát triển những giá trị văn hóa truyền thống độc đáo. Điều này đóng góp tích cực vào việc làm phong phú thêm nguồn lực văn hóa cho cộng đồng dân tộc.
Đôi nét về người Dao
Theo thống kê đến năm 2019, cộng đồng người Dao hiện nay đạt khoảng 9.000 người, tập trung chủ yếu tại các khu vực núi cao của các tỉnh Hà Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn, Yên Bái, và các địa phương khác. Báo biên phòng Việt Nam ghi nhận rằng người Dao được phân thành nhiều nhóm địa phương khác nhau với các tên gọi như Dao đỏ, Dao quần chẹt, Dao lô ngang, Dao tiền, Dao quần trắng, v.v. Dù có sự đa dạng này, hầu hết các nhóm người Dao đều thờ tổ tiên là Bàn Hồ và sử dụng hệ ngôn ngữ H’ Mông – Dao.
Cuộc sống của họ chủ yếu dựa vào nghề trồng lúa, làm nương, trồng rẫy, dệt vải, rèn, mộc, làm giấy, và ép dầu, sử dụng các kỹ thuật tiên tiến và phát triển. Qua thời gian, cộng đồng người Dao đã tạo nên một kho tàng văn hóa độc đáo và phong phú.
Quan niệm về thế giới tâm linh của người Dao
Người Dao mang trong mình niềm tin về thế giới được hình thành từ ba tầng nhân sinh quan trọng: tầng thần, ma – người, và tầng tổ tiên, thần linh, tạo nên một hệ thống tinh tế và phức tạp. Tầng thứ nhất của thế giới tâm linh là nơi của thần và ma, tầng thứ hai thuộc về con người và vạn vật, trong khi tầng cuối cùng là nơi của tổ tiên và thần linh.
Trong thế giới tâm linh này, Ngọc Hoàng đại đế đứng đầu, được theo sau bởi nhiều thần tiên, Diêm Vương, thổ địa, và các vị thần khác. Đặc biệt, người Dao tin rằng mọi vật thể đều mang hồn linh, và từ đó, họ phát triển nhiều lễ hội, phong tục, tín ngưỡng, và nghi thức thiêng liêng liên quan chặt chẽ đến sự tôn kính thần linh và linh hồn của vạn vật.
Phong tục tập quán của người Dao
Trang phục
Trang phục truyền thống của người Dao được phân loại theo đặc trưng của từng nhóm địa phương, tuy nhiên, nó chung tỏ nét độc đáo và đẹp mắt với nhiều hoa văn, màu sắc tươi sáng. Phụ nữ thường mặc váy hoặc quần, áo dài đến đầu gối, với cổ áo hình chữ V và quấn khăn trên đầu. Trang phục của nam giới thì thường đơn giản hơn, thường trong gam màu chàm, có thể để tóc dài buội sau gáy hoặc chỏm tóc lên đỉnh đầu.
Để phân biệt giữa các nhóm, người Dao thường thể hiện qua màu sắc và trang trí. Ví dụ, Dao đỏ thường quấn khăn đỏ và đeo hoa đỏ trước ngực áo, trong khi Dao quần chẹt thì ưa chuộng quần ống hẹp bó sát chân. Dao quần trắng có đai yếm rộng che kín ngực và bụng, đặc biệt trong ngày cưới cô dâu thường mặc quần trắng. Dao làn tuyển thì thường mặc áo dài và đội mũ nhỏ.
Hiện nay, trang phục của người Dao đã trở nên đơn giản hơn, thường được mặc trong các dịp lễ và tết đặc biệt, trong khi trong cuộc sống hàng ngày, họ thường ưa chuộng trang phục hiện đại hơn.
Phương thức canh tác
Cộng đồng người Dao tập trung sinh sống chủ yếu bằng nghề trồng lúa nương và lúa nước, linh hoạt trong việc kết hợp cả nông nghiệp và nghề săn bắt. Phương pháp canh tác của họ là kết hợp giữa làm nương và làm ruộng, sử dụng kỹ thuật canh tác hiện đại và tiến bộ. Trước đây, họ thường thực hành du canh du cư, di chuyển theo mùa để tận dụng nguồn tài nguyên. Tuy nhiên, hiện nay, dưới sự khuyến khích của chính phủ, họ đã chuyển đổi sang mô hình định canh định cư, đồng thời canh tác đất đai một cách bền vững, giữ gìn tài nguyên rừng và môi trường.
Tín ngưỡng của người Dao
Bắt nguồn từ niềm tin rằng mọi vật thể đều có hồn linh, người Dao gìn giữ và phát triển nhiều phong tục, tín ngưỡng, và nghi lễ cổ truyền, tạo nên một di sản văn hóa độc đáo. Đặc điểm này thường được thể hiện rõ nhất thông qua các lễ hội truyền thống như lễ cấp sắc, lễ cúng Bàn Vương, và lễ hội Tết Nhảy.
Lễ Tết Nhảy
Lễ hội Tết Nhảy là một sự kiện trọng đại dành để tôn vinh Bàn Vương, linh tổ quan trọng của cộng đồng người Dao. Lễ hội này cũng như một lễ cúng, có mục đích luyện tinh binh để bảo vệ cuộc sống và hoạt động sản xuất trong gia đình.
Lễ hội được tổ chức tại nhà Cái, nơi đặt bàn thờ tổ, vào mỗi tháng chạp trong lịch âm lịch và diễn ra mỗi ba năm một lần. Trong năm cuối cùng của chu kỳ ba năm, lễ cúng trở nên lớn mạnh với sự tham gia đông đảo của cộng đồng. Lễ hội không chỉ là dịp cúng lễ truyền thống mà còn là lúc để thưởng thức các màn biểu diễn nghệ thuật dân gian đặc sắc như múa kiếm, cưỡi phượng, múa cờ, cưỡi ngựa. Mel hội Tết Nhảy là một trong những sự kiện lớn nhất, thể hiện rõ niềm tin về mối quan hệ giữa thần, người và ma trong tri giác của người Dao.
Lễ Cấp Sắc
Nghi lễ cấp sắc là một sự kiện tuyên bố sự trưởng thành của nam giới trong cộng đồng Dao, được tổ chức trong không khí gia đình và chứng kiến bởi cộng đồng dân làng. Tất cả nam thanh niên Dao khi đến độ tuổi trưởng thành đều tham gia vào nghi lễ này, một nghi thức quan trọng đánh dấu sự chấp nhận trách nhiệm và vai trò quan trọng mà họ sẽ đảm nhận trong gia đình và cộng đồng của mình.
Lễ cúng Bàn Vương
Lễ cúng Bàn Vương là một sự kiện cộng đồng quan trọng, tập trung cúng ông tổ – người khai sinh tộc người Dao. Nghi lễ này không chỉ đậm chất nhân văn, nhắc nhở về nguồn gốc tổ tiên mà còn là dịp để cộng đồng gặp gỡ, giao lưu và tăng cường sự đoàn kết. Đặc biệt, Lễ cúng Bàn Vương đã được chính phủ công nhận là di sản phi vật thể cấp quốc gia.
Bên cạnh Lễ cúng Bàn Vương, người Dao còn tổ chức nhiều lễ hội khác như lễ cầu mùa, lễ cúng cơm mới và các lễ tục trong hôn nhân, là những sự kiện thể hiện sâu sắc văn hóa độc đáo và bí ẩn của vùng cao này.
Kho tàng văn hóa của người Dao
Ngoài cuộc sống vật chất và tâm linh, người Dao đã xây dựng một đời sống tinh thần phong phú, thể hiện qua nhiều biểu diễn nghệ thuật như múa đẹp, bài hát tuyệt vời, cùng với một kho tàng văn hóa đa dạng bao gồm truyện cổ tích, thần thoại, ngụ ngôn, ca dao, thành ngữ, chiêm tinh, tướng số, câu đố, và nhiều hình thức khác, được truyền miệng từ đời này sang đời khác. Những câu chuyện dân gian như con cáo biết hát, sự tích về hạt lúa, và sự tích về loài người vẫn được kể lại đến ngày nay, mang theo một giá trị giáo dục cao.
Đặc biệt, nghệ thuật hát Páo Dung được xem như một kho báu văn hóa của người Dao, đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, là một minh chứng cho sự đa dạng và phong phú của đời sống tinh thần trong cộng đồng này.
Nghề dệt truyền thống của người Dao
Ngoài việc trồng lúa nước và lúa nương, người Dao còn phát triển nhiều ngành nghề khác, đặc biệt là nghề dệt thổ cẩm. Ngày nay, nghề dệt của cộng đồng này vẫn duy trì nhiều đặc trưng truyền thống, với các công đoạn hoàn toàn thủ công, tạo ra những sản phẩm độc đáo và mang đến sự đa dạng trong mẫu mã. Những sản phẩm này đặc biệt được ưa chuộng, đặc biệt là đối với du khách nước ngoài.
Để lan tỏa và phổ cập sản phẩm của họ, nhiều hợp tác xã dệt may, khu trưng bày, và khu bán hàng đã được tạo ra trong cộng đồng. Điều này không chỉ giúp thúc đẩy nền kinh tế địa phương mà còn tạo ra cơ hội để sản phẩm truyền thống của người Dao được biết đến rộng rãi hơn.
Tổng kết lại, người Dao là một cộng đồng dân cư sinh sống ở vùng núi cao, giữ gìn rất nhiều giá trị văn hóa truyền thống từ thời xa xưa. Đây là những đặc điểm độc đáo, phản ánh nét đẹp của người dân tộc thiểu số trong khu vực cao nguyên. Mặc dù, dưới tác động của sự phát triển của xã hội hiện đại, những giá trị này có thể đang dần mất đi, nhưng vẫn đóng góp vào sự đa dạng và sự phong phú của văn hóa dân tộc. Việc bảo tồn và giữ gìn những giá trị này là quan trọng để duy trì sự đa sắc màu trong bức tranh văn hóa đa dạng của dân tộc.
